หากพิพิธภัณฑ์เป็นเพียงที่จัดแสดงวัตถุโบราณ งานศิลป์ หรือนำเสนอคุณค่าทางประวัติศาสตร์อย่างแข็งทื่อไร้ชั้นเชิง ก็อาจจะดูน่าเบื่อหน่ายสำหรับใครหลายคน แต่พิพิธภัณฑ์ยุคใหม่พยายามสลัดภาพลักษณ์แบบเดิมๆ ด้วยการริเริ่มกลวิธีที่แตกต่างออกไป อีกหนึ่งบทบาทที่สามารถทำได้ คือการสนับสนุนให้ศิลปะเป็นประสบการณ์ที่ทุกคนเข้าถึงได้ในชีวิตประจำวัน รวมทั้งกระตุ้นให้ผู้คนมีส่วนร่วมในการสร้างสรรค์วัฒนธรรม มิใช่เป็นผู้ยืนมองงานศิลปะเพียงอย่างเดียว
GES-2 ลบภาพจำของแหล่งเรียนรู้ในรัสเซียที่มักเงียบขรึมไร้ชีวิตชีวา โดยเป็นพิพิธภัณฑ์แห่งแรกๆ ของประเทศ ที่บูรณาการกิจกรรมด้านศิลปวัฒนธรรมหลายประเภทไว้ในอาคารเดียวกัน ที่นี่ยังเป็นหนึ่งในองค์ประกอบสำคัญของระบบนิเวศการเรียนรู้ด้านศิลปวัฒนธรรมบนเกาะกลางแม่น้ำใจกลางกรุงมอสโก ซึ่งคาดว่าจะกลายเป็นหมุดหมายที่ดึงดูดคนรุ่นใหม่ให้เข้าไปอยู่อาศัย ทำงาน หรือเดินทางไปท่องเที่ยว
เป้าหมายหนึ่งของของพิพิธภัณฑ์ GES-2 คือการยกเพดานผู้รับชมให้มีความคิดอ่านเป็นของตัวเอง จึงเลี่ยงไม่ได้ที่จะแทรกเนื้อหาเสียดสีสังคมลงไปให้ขบคิดบ้าง แต่ภัณฑารักษ์ก็ย้ำจุดยืนอันมั่นคงว่า ที่นี่คือ ‘บ้านวัฒนธรรม’ ไม่ใช่ ‘บ้านการเมือง’ เรื่องราวที่นำเสนอล้วนเป็นไปเพื่อการสนับสนุนงานศิลปะโดยแท้จริง ไม่ได้ตั้งใจจะอิงดราม่าการเมืองแต่อย่างใด
ปลุกชีพโรงไฟฟ้าเก่า สู่พื้นที่ศิลปะมีชีวิต
GES-2 เป็นโรงไฟฟ้าแห่งที่ 2 ในกรุงมอสโกซึ่งใช้พลังจากถ่านหิน ถูกสร้างขึ้นเมื่อปี 1907 เพื่อป้อนกระแสไฟฟ้าให้ระบบรถรางโดยเฉพาะ โรงไฟฟ้าตั้งอยู่บนเกาะ ‘Red October’ กลางแม่น้ำมอสควา ซึ่งถูกขนานนามว่า ‘อาณาจักรแห่งไวน์และนาเกลือ’ รูปลักษณ์ภายนอกของโรงไฟฟ้าดูสวยงามคล้ายวิหารทางศาสนาเสียมากกว่าอาคารอุตสาหกรรม ที่นี่ยังเป็นชุดชมทิวทัศน์ของเมืองมายาวนานกว่า 100 ปี
หลังจาก GES-2 ถูกปลดประจำการและทิ้งร้างตั้งแต่ปี 2006 โรงไฟฟ้าเก่าก็ถูกขายให้กับมูลนิธิ V-A-C ซึ่งก่อตั้งโดยนักธุรกิจด้านพลังงานที่ร่ำรวยเป็นอันดับสี่ในรัสเซีย และมีบทบาทสำคัญด้านการสนับสนุนโครงการศิลปะร่วมสมัยทั้งในระดับประเทศและนานาชาติ มูลนิธิฯ ได้ร่วมกับบริษัทออกแบบสถาปัตยกรรมสัญชาติอิตาเลียน เรนโซ เปียโน (Renzo Piano) บูรณะอาคารโรงไฟฟ้าเก่าให้เป็นแหล่งเรียนรู้ศิลปวัฒนธรรมแนวใหม่ โดยยังคงรักษารูปแบบสถาปัตยกรรมภายนอกแบบนีโอรัสเซียในช่วงต้นศตวรรษที่ 20 ควบคู่กับการคำนึงถึงความร่วมสมัย
GES-2 เริ่มเปิดให้บริการเมื่อเดือนธันวาคม 2021 พิพิธภัณฑ์แห่งนี้รายล้อมไปด้วยแหล่งเรียนรู้ด้านศิลปวัฒนธรรมอีกหลายแห่ง ทั้งโรงงานขนมปังกรอบที่ถูกปรับปรุงให้เป็นศูนย์รวมผู้ประกอบการสตาร์ทอัป สถาบันสเตรลกา (Strelka) ซึ่งเป็นห้องแล็บทดลองนวัตกรรมและแนวทางแก้ปัญหาเกี่ยวกับเมือง โรงละครเก่าแก่ยูดานิก (Udarnik) ซึ่งถูกบูรณะใหม่และมีบทบาทด้านการวิจัยประวัติศาสตร์ พิพิธภัณฑ์ด้านจักรกลในวัฒนธรรมป๊อป (Muzey Vosstaniya Mashin) พิพิธภัณฑ์ในอพาร์ทเมนต์ที่นำเสนอวิถีชีวิตชนชั้นสูงในยุคสตาลิน (Dom na nabierieżnoj) และยังมีคาเฟ่ ร้านอาหาร และแหล่งพักผ่อนหย่อนใจมากมาย
ศิลปะเป็นสมบัติของปวงชน หาใช่ของคนบางชนชั้น
พิพิธภัณฑ์ GES-2 มีจุดยืนในการสนับสนุนให้ศิลปะเป็นสิ่งที่ทุกคนสามารถจับต้องได้ ไม่ใช่เรื่องผูกขาดของปัญญาชนหรือชนชั้นสูงเท่านั้น โดยมองว่าสาธารณชนสามารถเป็นพันธมิตรในกระบวนการผลิตวัฒนธรรม และพิพิธภัณฑ์ควรเป็นพื้นที่ซึ่งมีผู้ชมเป็นศูนย์กลาง ไม่ใช่ยึดชิ้นงานศิลปะเป็นศูนย์กลาง
แรงบันดาลใจในการสร้างพื้นที่จัดแสดงศิลปะสาธารณะมาจาก ‘Houses of Culture’ พื้นที่ส่งเสริมการอภิปรายและกิจกรรมทางศิลปะที่สร้างคุณค่าทางสังคมในช่วงปลายศตวรรษที่ 19 ในอดีตพื้นที่ดังกล่าวเคยเป็นปัจจัยส่งเสริมให้สหภาพโซเวียตเผยแพร่ค่านิยมและอุดมการณ์ไปทั่วสาธารณรัฐที่กระจัดกระจายและมีผู้คนหลากหลายเชื้อชาติวัฒนธรรม
เทเรซา ไอโรซี มาวิกา (Teresa Iarocci Mavica) ภัณฑารักษ์เชื้อสายรัสเซีย-อิตาเลียน ผู้ร่วมก่อตั้ง GES-2 กล่าวว่า “ในขณะที่พิพิธภัณฑ์ทั่วโลกกำลังมองหาวิธีการทำงานแบบใหม่ แต่เรากลับพบมันในรูปแบบเก่าของรัสเซีย Houses of Culture เป็นสถานที่สำหรับงานอดิเรกและแบ่งปันความรู้ซึ่งทุกคนดูแลกันและกัน”
เทคโนโลยีล้ำสมัย ฟื้นลมหายใจให้อาคารเก่าแก่
การบูรณะอาคารโรงไฟฟ้าที่มีอายุนับร้อยปีให้กลับมาเจิดจรัสอีกครั้งอาศัยเทคโนโลยีที่ล้ำสมัย ตั้งแต่การใช้พอยต์คลาวด์ (Point Cloud) หรือเลเซอร์สแกนโครงสร้างอาคารแบบสามมิติ เพื่อเป็นข้อมูลในการวิเคราะห์และทำโมเดลอาคาร
ความเปิดกว้างของอาคารถือเป็นหัวใจสำคัญของ GES-2 ผู้ออกแบบได้ถ่ายทอดแนวคิดดังกล่าวอย่างทรงพลังด้วยการเปลี่ยนโครงสร้างหลังคาเดิมให้เป็นกระจกเคลือบทั้งหมด วัสดุกระจกช่วยให้แสงธรรมชาติส่องผ่านเข้าสู่แกลเลอรีอย่างสมดุล และช่วยสร้างพื้นที่แบบเปิดซึ่งให้ความรู้สึกเชื้อเชิญพร้อมต้อนรับผู้คน
รัสเซียมีอุณหภูมิเฉลี่ยทั้งปีต่ำกว่าศูนย์องศาและถูกปกคลุมด้วยหิมะเป็นเวลาถึง 6 เดือน สภาพภูมิอากาศจึงเป็นปัจจัยท้าทายในการออกแบบ โถงกระจกสูงขนาดใหญ่ทำหน้าที่เป็นเรือนกระจกที่ให้แสงส่องผ่านเวลากลางวันและกักเก็บความอบอุ่นไว้ ใต้หลังคาติดตั้งแผงโซลาร์เซลล์เพื่อช่วยละลายหิมะ และยังมีแนวขดลวดที่ส่งผ่านความร้อนเข้าไปยังอาคารเมื่ออุณหภูมิลดลงต่ำกว่าลบ 6 องศา
ทั้งนี้ การออกแบบพิพิธภัณฑ์ GES-2 ยังคำนึงถึงความยั่งยืนด้านพลังงานและสิ่งแวดล้อม ปล่องไฟอิฐที่เคยปล่อยมลพิษทั้ง 4 ปล่อง ถูกบูรณะใหม่ให้เป็นปล่องเหล็กสีฟ้าสูง 200 ฟุตที่นำอากาศบริสุทธิ์จากภายนอกเข้ามาในอาคาร และมีการปลูกต้นเบิร์ชหลายร้อยต้นภายในบริเวณพิพิธภัณฑ์
รวมมิตรพื้นที่วัฒนธรรมทุกชนิดไว้ที่นี่ที่เดียว
GES-2 มีพื้นที่ขนาดใหญ่กว่า 20,000 ตารางเมตร เป็นแหล่งรวมศิลปะแบบสหวิทยาการ เพื่อให้ผู้คนสามารถเข้าถึงกิจกรรมทางวัฒนธรรมที่หลากหลาย มีฟังก์ชันการใช้งานแบ่งออกเป็น 4 โซน คือ โซนต้อนรับ ตั้งอยู่ใจกลางอาคาร มีไว้สำหรับการจองตั๋ว ปฐมนิเทศ และจำหน่ายสินค้า โซนพลเมือง ประกอบด้วยลานกิจกรรมกลางแจ้งซึ่งเชื่อมโยงกับชีวิตบนท้องถนน และจัตุรัสในร่มสำหรับจัดกิจกรรมด้านศิลปะ โซนนิทรรศการ ซึ่งจัดแสดงผลงานศิลปะทุกแขนง และ โซนการศึกษา เน้นเรื่องการเรียนรู้ตลอดชีวิตและมีสำนักศิลปศาสตร์ที่มุ่งสร้างภัณฑารักษ์ นักวิจารณ์ และนักประวัติศาสตร์รุ่นใหม่
ทุกวันมีการฉายภาพยนตร์ซึ่งได้รับการคัดสรรเป็นอย่างดี ทั้งแนวคลาสสิกที่ถูกมองข้ามและภาพยนตร์เชิงทดลองจากทั่วโลก ภาพยนตร์ส่วนใหญ่ฉายในภาษาต้นฉบับพร้อมคำบรรยาย บางเรื่องมีคำอธิบายด้วยเสียงสำหรับผู้พิการทางสายตา โรงภาพยนตร์มีความจุ 290 ที่นั่ง และใช้อุปกรณ์ดิจิทัลระดับมืออาชีพ นอกจากนี้ยังมีการออกแบบทางลาดและที่นั่งพิเศษสำหรับผู้พิการ
สำหรับผู้ต้องการค้นคว้าความรู้ด้านศิลปะร่วมสมัย GES-2 มีห้องสมุดซึ่งจัดหาคอลเลกชันเกี่ยวกับศิลปะ รวมทั้งศาสตร์สาขาอื่นๆ ที่มีอิทธิพลต่องานศิลปะ เช่น ปรัชญาตะวันออก กวีนิพนธ์ นิยาย ชีววิทยา ฟิสิกส์ และโหราศาสตร์
ในอาคารมีสนามเด็กเล่นและพื้นที่ทำกิจกรรมที่กระตุ้นความคิดสร้างสรรค์ เพื่อรองรับผู้เข้าชมที่เป็นเด็ก บรรยากาศถูกเนรมิตให้ดูเหมือนป่ามหัศจรรย์ มีเวิร์กชอปให้เด็กๆ ได้ลงมือปฏิบัติ ทั้งงานจากวัสดุดินเหนียว ไม้ กระดาษ และผ้า
ที่นี่ยังเป็นชุมชนศิลปินนานาชาติ ศิลปินที่ได้รับเชิญให้เข้าร่วมโครงการจะได้รับการสนับสนุนทั้งที่พัก เอกสารการอนุญาตทำงาน ค่าใช้จ่ายในชีวิตประจำวัน รวมทั้งสามารถใช้งานเครื่องมือทันสมัยสำหรับพัฒนางานศิลปะทั้งด้วยเทคนิคแบบดั้งเดิมและแบบดิจิทัล อาทิ เครื่องทอผ้าดิจิทัล TC2 เครื่องแรกของรัสเซีย แขนกล KUKA สำหรับผลิตงานพิมพ์ 3 มิติ เครื่องพิมพ์ Colenta สำหรับการพิมพ์ภาพถ่ายขนาดใหญ่ และเครื่องถ่ายเอกสาร A2 Riso พื้นที่ทำงานของศิลปินมีลักษณะเป็น Co-working Space ซึ่งเอื้อให้ศิลปินได้มีปฏิสัมพันธ์หรือสร้างสรรค์งานร่วมกัน
ผู้เข้าชม GES-2 ซึ่งอาจใช้เวลาอยู่ที่นี่ทั้งวัน สามารถนั่งรับประทานอาหารไปพร้อมกับแลกเปลี่ยนประสบการณ์ที่ร้านอาหารและร้านกาแฟหลายแห่ง แต่ละเมนูเลือกสรรวัตถุดิบที่ดีที่สุดในท้องถิ่น สูตรอาหารผสมผสานระหว่างขนบแบบดั้งเดิมและรสชาติใหม่ๆ ผ่านการปรุงโดยใช้เทคโนโลยีที่ยั่งยืน อาหารจึงไม่เพียงทำให้อิ่มท้อง แต่เป็นประสบการณ์ทางวัฒนธรรมที่นำความสุขมาให้
ศิลปะ การวิจารณ์ และเรื่องต้องห้าม
เป้าหมายของของ GES-2 ไม่ใช่แค่การเสพสุนทรียะจากงานศิลปะ แต่เป็นการยกเพดานผู้รับชมให้มีความคิดอ่านเป็นของตัวเอง ดังที่ ฟรานเซสโก มานาคอดา (Francesco Manacorda) ผู้อำนวยการฝ่ายศิลป์ ได้กล่าวว่า “เราต้องการพัฒนากระบวนการที่ทำให้ผู้เยี่ยมชมสามารถประเมินค่าและทำความเข้าใจงานศิลปะที่จัดแสดงด้วยตนเอง ซึ่งหมายถึงการพัฒนาวิจารณญาณของพวกเขา”
ตัวอย่างนิทรรศการที่กระตุ้นให้เกิดการอภิปรายเรื่องประวัติศาสตร์ สังคม และวัฒนธรรม เช่น ‘Santa Barbara – A Living Sculpture’ ศิลปะแสดงสด (Performance Art) ที่นำเค้าโครงมาจากละครโทรทัศน์อันโด่งดังเรื่อง ‘Santa Barbara’ ซึ่งออกอากาศตั้งแต่ปี 1992-2002 เรื่องนี้นำเสนอภาพของทุนนิยมซึ่งมีอิทธิพลต่อชาวรัสเซียในสมัยนั้น ทั้งเสื้อผ้าหน้าผมและชีวิตความเป็นอยู่ ส่วนนิทรรศการที่มีชื่อว่า ‘To Moscow! To Moscow! To Moscow!’ กล่าวถึงสถานการณ์ของรัสเซียหลังยุคโซเวียตและความสัมพันธ์ที่พลิกผันกับตะวันตก และประติมากรรมเป่าลมที่ล้อเลียนการแสดงออกถึงความสูงส่งของชาวอเมริกัน
แม้ว่าศิลปะและกิจกรรมใน GES-2 จะมีเนื้อหาที่เสียดสีอยู่บ้าง แต่ก็มีความพยายามที่จะไม่ให้ล้ำเส้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งเรื่องการเมืองซึ่งเป็นเรื่องที่อ่อนไหว ภัณฑารักษ์ให้ความเห็นว่า “ฉันอาศัยอยู่ในประเทศนี้มา 32 ปีแล้ว และความสัมพันธ์ระหว่างรัสเซียกับตะวันตกก็มีความขัดแย้งกันมาตลอด ฉันไม่คิดว่าสถานการณ์ในวันนี้จะแตกต่างไปจากเดิม และสิ่งนี้ก็ไม่เกี่ยวข้องกับภารกิจของมูลนิธิฯ”
สอดคล้องกับความเห็นของผู้อำนวยการฝ่ายศิลป์ที่ให้ความเห็นเรื่องการแทรกแซงของรัฐบาลว่า “มันไม่ใช่การเซ็นเซอร์แต่เป็นการจัดการกับบริบท ไม่ต่างจากที่เกิดขึ้นในประเทศอื่นๆ …เราเป็นบ้านของวัฒนธรรม ไม่ใช่บ้านของการเมือง ฉันไม่ได้มาอยู่ตรงนี้เพื่อล้มรัฐบาลหรือเคลื่อนไหวโดยตรง ฉันมาที่นี่เพื่อสนับสนุนเรื่องศิลปะ”
พิพิธภัณฑ์ที่มีอุดมการณ์เชิดชูสามัญชนและมีความฝันจะโกอินเตอร์อย่าง GES-2 ไม่เร็วก็ช้าย่อมเลี่ยงไม่ได้ที่จะถูกตั้งคำถามว่า จะดำรงอยู่อย่างสง่างามได้อย่างไรหากปฏิเสธที่จะพูดถึงเรื่องอำนาจ ความถูกต้องชอบธรรม ความขัดแย้ง หรือสงคราม ในเมื่อมันเป็นส่วนหนึ่งของมนุษยชาติที่ทั่วโลกต่างให้ความสำคัญ (เช่นเดียวกับพิพิธภัณฑ์ร่วมสมัยแห่งอื่นๆ เช่น M+ ของฮ่องกง ซึ่งถูกวิจารณ์อย่างกว้างขวางหลังจากมีแรงกดดันให้ถอดงานศิลปะของอ้าย เว่ยเว่ย (Ai Weiwei) ด้วยเหตุผลว่าเป็นภัยต่อความมั่นคง) จุดยืนนี้อาจจะเผยคำตอบในตัวเองแล้วว่า GES-2 จะสามารถสื่อสารถึงคุณค่าของศิลปะที่มีต่อมนุษย์และสังคม ให้ไปไกลยังโลกสากลได้จริงหรือไม่
ที่มา
บทความ “A New Art Center Challenges the Rules in Moscow” จาก artnews.com (Online)
บทความ “GES 2 House of Culture / Renzo Piano Building Workshop” จาก archdaily.com (Online)
บทความ “GES-2 (Moscow)” จาก wikipedia.org (Online)
บทความ “GES-2 Is Moscow’s Newest Museum (Just Don’t Call It That)” จาก frieze.com (Online)
บทความ “GES-2: Renso Piano Transform a former power plant into an open art destination in Moscow” จาก archipanic.com (Online)
บทความ “Reimagining a 1900s power station as an open arts centre” จาก arup.com (Online)
บทความ “Soft Power Station: Can Moscow’s GES-2 Navigate a New Cold War?” จาก artreview.com (Online)
เว็บไซต์ V-A-C (Online)
Cover Photo: Ted.ns, CC BY-SA 4.0 via Wikimedia Commons
