‘กาโนเป’ ห้องสมุดสีเขียว เสริมจุดแข็งเมืองท่องเที่ยว ‘ปารีส’ ให้เป็น Green City

          ข้อมูลจากงานวิจัยชี้ชัด แม้ว่าเมืองต่างๆ จะมีสัดส่วนพื้นที่เพียง 2% ของพื้นผิวโลก แต่ใช้พลังงานมากถึง 78% และผลิตก๊าซเรือนกระจกมากกว่า 60% โดยเมืองในทวีปยุโรป ออสเตรเลีย และสหรัฐอเมริกา มีการปล่อยก๊าซเรือนกระจกต่อหัวสูงกว่าเมืองในประเทศกำลังพัฒนาอย่างมีนัยสำคัญ เมืองจึงเป็นตัวแปรสำคัญของการแก้ไขปัญหาวิกฤตเรื่องภูมิอากาศซึ่งกำลังส่งผลกระทบต่อชีวิตทุกคนมากขึ้นเรื่อยๆ ดังที่ อันโตนิอู กุแตเรช (António Guterres) เลขาธิการองค์การสหประชาชาติ เน้นย้ำว่า “เมืองคือพื้นที่ซึ่งจะตัดสินว่าการต่อสู้เรื่องสภาพอากาศจะชนะหรือแพ้”

          เมืองนับร้อยแห่งทั่วโลกมีการตั้งเป้าหมายในการลดการปล่อยก๊าซเรือนกระจก โดยมีเพียง 40 เมืองที่กำหนดเรื่องความเป็นกลางทางคาร์บอน (Carbon Neutrality) หนึ่งในนั้นคือเมืองปารีส ซึ่งเป็นจุดหมายปลายทางการท่องเที่ยวยอดนิยมที่หลายคนใฝ่ฝันอยากไปเยือน

          การคลี่คลายปมปัญหาเรื่องโลกร้อนมีความซับซ้อนและต้องการความร่วมมือของพลเมืองและภาคส่วนต่างๆ  ในวาระสำคัญนี้ ห้องสมุดประชาชนควรเข้ามามีบทบาทอย่างไร และจะสามารถสร้างความเปลี่ยนแปลงอะไรให้กับสังคมได้บ้าง กรณีศึกษาของห้องสมุดกาโนเป (The Canopée library) ประเทศฝรั่งเศส ได้บอกเล่ามิติใหม่ของการบริหารจัดการห้องสมุดและการทำกิจกรรมต่างๆ ซึ่งเผยให้เห็นความหวังในการเยียวยาโลกหากทุกคนพร้อมใจกันเปลี่ยนแปลง

ห้องสมุดกับการสนับสนุนแนวคิดสีเขียว

          หากพิจารณาถึงธรรมชาติของห้องสมุด อาจไม่ใช่กิจการที่เป็นมิตรต่อสภาวะอากาศของโลกมากนัก เพราะอุตสาหกรรมหนังสือเป็นหนึ่งในตัวการที่ปล่อยก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์สู่บรรยากาศปริมาณมหาศาล ตั้งแต่กระบวนการตัดไม้ การผลิตกระดาษ การรีไซเคิล และการกำจัดขยะ แต่ก็ใช่ว่าห้องสมุดจะไม่สามารถมีจุดยืนในการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม

          วงการห้องสมุดมีความเคลื่อนไหวในการสนับสนุนแนวคิดห้องสมุดสีเขียวที่ชัดเจน เมื่อปี 2012 โดยสถาบันอุดมศึกษาทั่วโลกได้ร่วมลงนามในสัตยาบันแตลลัวส์ (Talloires Declaration) ที่ประเทศฝรั่งเศส เพื่อให้ห้องสมุดมีบทบาทในการสร้างพลเมืองที่มีความตระหนักและความรับผิดชอบต่อสิ่งแวดล้อมที่ยั่งยืน

          เมื่อแนวคิดห้องสมุดสีเขียวได้แพร่หลายในศตวรรษที่ 21 ห้องสมุดในประเทศต่างๆ ทั้งห้องสมุดประชาชน ห้องสมุดมหาวิทยาลัย และห้องสมุดเฉพาะ ต่างพากันส่งเสริมความตระหนักรู้เกี่ยวกับสิ่งแวดล้อม ด้านสหพันธ์นานาชาติแห่งสถาบันและสมาคมห้องสมุด ได้ริเริ่ม IFLA Green Library Award เพื่อเชิดชูเกียรติและเป็นกําลังใจให้ห้องสมุดที่มีความตั้งใจในการใช้นโยบายที่เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม โดยในปี 2022 นี้ ห้องสมุดที่คว้ารางวัลประเภทโครงการห้องสมุดสีเขียวยอดเยี่ยม คือ ห้องสมุดกาโนเป ซึ่งมีบทบาทอย่างแข็งขันในการร่วมผลักดันแผนการแก้ไขปัญหาสิ่งแวดล้อมของเมือง

ปารีส เมืองท่องเที่ยวรักษ์โลก

          เมืองปารีสมีการศึกษาอย่างจริงจังเกี่ยวกับการบริโภคและการปล่อยก๊าซเรือนกระจกในเมือง ครอบคลุมทั้งกิจกรรมที่มีการปล่อยมลพิษโดยตรงและกิจกรรมที่มีการปล่อยมลพิษแฝงอยู่ในสินค้า ซึ่งพบว่าปัจจัยที่ก่อให้เกิดมลพิษเป็นอันดับต้นๆ ได้แก่ การขนส่งทางอากาศ การบริโภคอาหาร และการคมนาคมทางถนนระหว่างเมือง ซึ่งมีส่วนเกี่ยวพันกับอุตสาหกรรมการท่องเที่ยว

          ด้วยความตระหนักถึงความรุนแรงของปัญหาสภาวะโลกร้อนซึ่งทวีความรุนแรงมากขึ้น เมื่อปี 2018 เมืองปารีสจึงประกาศใช้แผนปฏิบัติการด้านการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ มีการตั้งเป้าไว้ว่าภายในปี 2050 ปารีสจะเป็นเมืองปลอดคาร์บอนและนำพลังงานหมุนเวียนมาใช้ 100% รวมทั้งมีสภาพแวดล้อมการอยู่อาศัยคุณภาพสูง โดยระดมความร่วมมือจากพลเมืองและผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย

          เป้าหมายดังกล่าวไม่ได้เป็นเพียงข้อความสวยหรูในกระดาษ แต่มีการนำมาใช้จริงในทางปฏิบัติผ่าน มาตรการกว่า 500 มาตรการ ตัวอย่างที่เป็นรูปธรรม เช่น การเพิ่มพื้นที่สำหรับคนเดินเท้า การปรับถนนให้สามารถปั่นจักรยานได้ 100% การติดตั้งแผงโซลาร์เซลล์ในบ้านเรือน และเตรียมปรับปรุงบ้านและโรงเรียนไม่น้อยกว่า 1 ล้านหลังเพื่อลดการใช้พลังงาน ส่วนด้านการขนส่ง ปารีสกำลังจะเลิกใช้น้ำมันดีเซล และถัดไปก็จะยกเลิกใช้น้ำมันเบนซินด้วย รวมทั้งสร้างแรงจูงใจทางการเงินและมาตรการสนับสนุนสำหรับการขนส่งคาร์บอนต่ำ

          การวัดและประเมินผลการดำเนินงานในเฟสต่างๆ ได้ชี้ให้เห็นว่าความพยายามเหล่านี้ ได้ส่งผลต่อความเปลี่ยนแปลงของสภาพแวดล้อมอย่างเป็นที่ประจักษ์ จนปารีสได้รับรางวัลระดับนานาชาติ United Nations Global Climate Award ประเภทผู้นำด้านการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ

ห้องสมุดที่ขับเคลื่อนเรื่องปัญหาโลกร้อน

          ห้องสมุดกาโนเป ตั้งอยู่ในห้างสรรพสินค้าใจกลางเมืองปารีส เดิมทีเดียวเป็นห้องสมุดที่มีจุดเด่นด้านการส่งเสริมวัฒนธรรมดิจิทัล และได้รับการพัฒนาให้สามารถรองรับคนหูหนวกโดยเฉพาะ ตั้งแต่ปี 2019 ห้องสมุดแห่งนี้ได้มีส่วนร่วมในการขับเคลื่อนด้านการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศของเมืองปารีส โดยพัฒนาอัตลักษณ์ของห้องสมุดสีเขียว ครอบคลุมทั้งการจัดการทรัพยากรหนังสือ บริการสำหรับนักอ่าน การจัดกิจกรรมต่างๆ และการปรับสิ่งแวดล้อมในการทำงาน

          ว่าด้วยเรื่องทรัพยากรหนังสือในห้องสมุด มีการจัดคอลเลกชันเกี่ยวกับระบบนิเวศเพื่อให้บริการ ห้องสมุดมีนโยบายยกเลิกการห่อปกหนังสือซึ่งก่อขยะที่ย่อยสลายยากโดยไม่จำเป็น และเลี่ยงการเข้าเล่มเอกสารต่างๆ โดยใช้กาว ซึ่งเป็นอุปสรรคในการนำกระดาษไปรีไซเคิล

          ที่นี่เป็นห้องสมุดนำร่องด้านเศรษฐกิจหมุนเวียน หนังสือที่ปลดระวางและไม่ได้ให้บริการแล้วจะถูกส่งต่อให้องค์กรการกุศลหรือนำไปวางจำหน่ายต่อไป โดยรียูสป้าย RFID มาใช้ซ้ำ นอกจากนี้ยังมีบริการ Library of Things ให้ยืมสิ่งของเครื่องใช้ต่างๆ ภายในบ้าน ซึ่งเป็นการแบ่งปันและหมุนเวียนการใช้ทรัพยากร ลดค่าครองชีพ รวมทั้งลดปริมาณขยะที่ถูกทิ้งจากครัวเรือน

          ห้องสมุดกาโนเป พยายามลดปริมาณการใช้พลังงานอย่างเต็มที่ มีการติดตั้งตู้รับคืนหนังสือไว้ตามจุดต่างๆ ของเมือง แล้วเจ้าหน้าที่ห้องสมุดจะถีบรถซาเล้งไปรับหนังสือแทนการใช้รถตู้ ในอนาคตห้องสมุดกำลังจะติดตั้ง ‘We Bike’ จุดชาร์จอุปกรณ์โมบายซึ่งต้องใช้เท้าปั่นเพื่อผลิตกระแสไฟฟ้า นอกจากนี้ยังมีบริการให้ยืมอุปกรณ์อ่านหนังสืออิเล็กทรอนิกส์ ซึ่งช่วยลดปริมาณการซื้อหนังสือกระดาษ

          ที่ฝรั่งเศส กฎหมายกำหนดให้การแลกเปลี่ยนหรือส่งต่อเมล็ดพันธุ์พืชนอกวงจรการค้า ต้องมาจากเมล็ดพันธุ์ซึ่งเก็บเกี่ยวจากพืชที่ตนปลูกเท่านั้น ข้อดีก็คือพืชสายพันธุ์ท้องถิ่นมักแข็งแรงและไม่จำเป็นต้องใช้น้ำหรือปุ๋ยมากเกินไป ห้องสมุดกาโนเป ได้จัดทำ ‘ห้องสมุดเมล็ดพันธุ์’ เพื่อส่งเสริมให้ผู้คนแลกเปลี่ยนต้นไม้และเมล็ดพันธุ์พืชซึ่งช่วยลดการซื้ออาหารเพื่อบริโภค ตู้บรรจุต้นไม้และซองเมล็ดพันธุ์พร้อมวิธีการปลูกถูกนำไปติดตั้งตามสถานที่ต่างๆ ทั้งห้องสมุด ร้านค้า โรงเรียน สมาคม หรือพื้นที่พบปะในชุมชน

          ด้านวิถีชีวิตในการทำงานแบบรักษ์โลก เจ้าหน้าที่ห้องสมุดประมาณ 1 ใน 3 ปั่นจักรยานมาทำงานทุกวัน ส่วนคนอื่นๆ ใช้รถสาธารณะ ห้องสมุดกำลังจะทำที่จอดจักรยานพร้อมที่ชาร์จแบตเตอรี่ รียูสน้ำสำหรับรดต้นไม้ ปรับระบบควบคุมอุณหภูมิภายในอาคาร และติดตั้งแผงโซลาร์เซลล์บนหลังคา รวมทั้งลดการก่อขยะและมีระบบการจัดการขยะที่มีประสิทธิภาพ

มากกว่าเรื่องสิ่งแวดล้อม คือการสร้างความยั่งยืนในทุกมิติ

          แผนปฏิบัติการด้านการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศของเมืองปารีสเลี่ยงไม่ได้ที่จะส่งผลกระทบต่อวิถีชีวิตของผู้คนจำนวนมาก เมืองปารีสจึงศึกษาผลกระทบทางเศรษฐกิจและสังคมควบคู่กันไปด้วยไม่ว่าจะในเชิงบวกหรือเชิงลบ เช่น ตรวจสอบผลกระทบต่อการจ้างงาน ความเป็นอยู่ ความเท่าเทียม และความสมดุลทั่วทั้งเมือง ดังนั้นมาตรการด้านภูมิอากาศในปารีสจึงเป็นการปรับปรุงคุณภาพของสภาพแวดล้อม ไปพร้อมกับการพัฒนาความเป็นอยู่ที่ดีของประชาชน ทั้งด้านสุขภาพร่างกายและจิตใจ

          เช่นเดียวกับการดำเนินงานของห้องสมุดกาโนเป ซึ่งนอกจากชูแนวคิดสีเขียวแล้วยังดำเนินงานตามเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืนทั้ง 17 ด้าน ขององค์กรสหประชาชาติ ตัวอย่างที่โดดเด่น เช่น เป้าหมายด้านสุขภาพและความเป็นอยู่ที่ดี ห้องสมุดมีบริการจัดส่งหนังสือถึงบ้านสำหรับผู้สูงอายุและผู้พิการ โดยร่วมมือกับกลุ่มอาสาสมัคร และร่วมกับโรงพยาบาลในการจัดคอลเลกชันหนังสือและการบรรยายด้านสุขภาพ เช่นเรื่องความบกพร่องทางภาษา ปัญหาการนอนหลับ และการดูแลเด็ก เป็นต้น

           เป้าหมายด้านส่งเสริมโอกาสในการเรียนรู้ ห้องสมุดได้ร่วมกับสภาเยาวชนแห่งปารีสจัดเวิร์กชอปต่างๆ เช่น การประดิษฐ์หุ่นยนต์และผลงานสร้างสรรค์ เทศกาลแอฟริกาซึ่งมีการสัมภาษณ์นักเขียนและจัดการแสดงสดขณะศิลปินกำลังวาดภาพสตรีทอาร์ท

          ส่วน เป้าหมายด้านลดความเหลื่อมล้ำ เจ้าหน้าที่ห้องสมุดทุกคนมีทักษะในการใช้ภาษามือ และมีคอลเลกชันเฉพาะสำหรับผู้พิการด้านการได้ยิน รวมทั้งมีหนังสือเวอร์ชันขนาดตัวอักษรใหญ่กว่าปกติ ซึ่งเอื้อสำหรับผู้สูงอายุและผู้มีข้อจำกัดด้านการมองเห็น

          เมืองปารีสและห้องสมุดกาโนเป ได้ดำเนินงานขับเคลื่อนเรื่องลดสภาวะโลกร้อนของเมืองอย่างสอดประสานกัน โดยมีเป้าหมายร่วม และแนวปฏิบัติที่ชัดเจน ห้องสมุดมองว่าบทบาทที่สามารถสนับสนุนได้เป็นอย่างดีคือเรื่องการให้บริการสารสนเทศและความรู้ที่เกี่ยวข้อง การปลูกฝังจิตสำนึกพลเมืองให้รักสิ่งแวดล้อมผ่านกิจกรรมต่างๆ รวมทั้งเป็นพื้นที่ซึ่งทั้งเจ้าหน้าที่และผู้ใช้บริการได้ลองใช้วิถีชีวิตแบบสีเขียวร่วมกัน

          หัวใจสำคัญของความสำเร็จคือการไม่ทำงานแบบเอกเทศแต่ร่วมมือกันเป็นเครือข่ายตามความชำนาญและทักษะของแต่ละองค์กร ทั้งหน่วยงานท้องถิ่น หน่วยงานด้านการจัดการขยะ องค์กรรณรงค์ด้านสิ่งแวดล้อม หน่วยงานสาธารณสุข องค์กรด้านศิลปะเพื่อสังคม ฯลฯ และสิ่งที่ขาดไม่ได้คือการสื่อสารสู่สังคมที่มีประสิทธิภาพ เพื่อให้การเยียวยาสิ่งแวดล้อมเป็นเรื่องของทุกคนอย่างแท้จริง

ที่มา

บทความ ‘25 เมืองใหญ่ปล่อยก๊าซเรือนกระจกสูงถึง 52% ของปริมาณทั่วโลก โดยเมืองใหญ่ในเอเชียเป็นแหล่งกำเนิดที่สำคัญ’ จาก sdgmove.com (Online)

บทความ ‘City of Paris: Carbon Neutral by 2050 for a Fair, Inclusive and Resilient Transition France’ จาก unfccc.int (Online)

บทความ ‘La médiathèque de la Canopée : a pilot Library for sustainable development in the Parisian network’ จาก cdn.ifla.org (Online)

บทความ ‘Laissez faire, laissez pousser!’ จาก bibliothequecanopee.wordpress.com (Online)

บทความ ‘Paris Climate Action Plan: Towards a carbon neutral city and 100% renewable energy’ จาก c40knowledgehub.org (Online)

บทความ ‘The Cost of Reading: The Book Industry’s Carbon Footprint’ จาก bookriot.com (Online)

Photo Cover: Margarida Louro on Unsplash