“บัตรห้องสมุดคือสมบัติชิ้นแรกที่ฉันได้เป็นเจ้าของ” นาสิมา ราซมียะ (Nasima Razmya) รองนายกเทศมนตรีเมืองเฮลซิงกิ กล่าวในการให้สัมภาษณ์ครั้งหนึ่งระหว่างติดตามความคืบหน้าการก่อสร้างห้องสมุดแห่งใหม่ของเมือง – ห้องสมุดโอดิ (The Helsinki Central Library Oodi)
เธอเป็นบุตรสาวของผู้ลี้ภัยชาวอัฟกันซึ่งอพยพมาอยู่ฟินแลนด์ตั้งแต่ปี ค.ศ. 1992 เวลานั้นเธอยังไม่สามารถใช้ภาษาในการสื่อสารและมีฐานะอัตคัดขัดสน แต่แล้วบัตรห้องสมุดเพียงใบเดียว ก็ทำให้เธอพบกับหนังสือและความรู้ ซึ่งช่วยปลดปล่อยเธอให้เป็นอิสระจากอุปสรรคทั้งปวง
“จนถึงวันนี้ฉันก็ยังพกบัตรห้องสมุดไว้ในกระเป๋าสตางค์” เธอกล่าวอย่างภูมิใจ
ฟินแลนด์ได้ชื่อว่าเป็นประเทศนักอ่าน เมื่อปี 2016 สหประชาชาติระบุว่าฟินแลนด์เป็นประเทศที่มีอัตราการรู้หนังสือสูงที่สุดในโลก และเป็นชาติที่มีอัตราการใช้บริการห้องสมุดประชาชนมากที่สุดในโลก คือประชากร 5.5 ล้านคนยืมหนังสือเกือบ 68 ล้านเล่มต่อปี แม้ประชากร 84% ของฟินแลนด์อาศัยอยู่ในเขตชนบทท่ามกลางสภาพอากาศที่โหดร้าย ทว่าพวกเขาก็ยังเดินทางออกจากบ้านเพื่อใช้บริการห้องสมุดกันอย่างล้นหลาม
ช่วงเวลาที่ห้องสมุดทั่วโลกกำลังเผชิญปัญหาถูกตัดงบประมาณ มีผู้ใช้บริการลดลง จนห้องสมุดจำนวนมากต้องปิดตัว สถานการณ์ของฟินแลนด์กลับสวนกระแสโดยสิ้นเชิง ข้อมูลในปี 2016 แสดงตัวเลขเปรียบเทียบให้เห็นอย่างน่าสนใจว่า องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นของสหราชอาณาจักรอุดหนุนงบประมาณด้านห้องสมุดเพียง 14.40 ปอนด์ต่อหัว ในขณะที่ฟินแลนด์ให้งบประมาณสูงถึง 50.50 ปอนด์ต่อหัว ตั้งแต่ปี 2010 ห้องสมุดกว่า 478 แห่งทั่วอังกฤษ เวลส์ และสก็อตแลนด์ ปิดตัวลง แต่เฮลซิงกิกลับทุ่มงบประมาณ 98 ล้านยูโรเพื่อสร้างห้องสมุดใหม่ขนาดมหึมา นั่นเพราะคนฟินแลนด์หลงใหลการเข้าห้องสมุดเป็นชีวิตจิตใจ
สัญลักษณ์แห่งความเท่าเทียมและความเป็นพลเมือง
เมื่อวันที่ 6 ธันวาคม 2018 ประเทศฟินแลนด์ฉลองเอกราชครบรอบ 101 ปีที่เป็นอิสระจากรัสเซีย หนึ่งวันก่อนหน้านั้นชาวฟินแลนด์ได้รับของขวัญวันครบรอบนี้ด้วยห้องสมุดกลางแห่งใหม่ในกรุงเฮลซิงกิ ชื่อว่า โอดิ (Oodi หรือภาษาอังกฤษว่า Ode หมายถึงบทกวีสรรเสริญ) ห้องสมุดใหม่แห่งนี้ไม่เพียงเป็นส่วนหนึ่งของการเฉลิมฉลองศตวรรษแห่งอิสรภาพของฟินแลนด์ แต่ยังเป็นอนุสาวรีย์อันงามสง่าที่สร้างความภาคภูมิใจให้กับคนทั้งประเทศ
รัฐบาลท้องถิ่นจัดสรรงบประมาณจำนวน 68 ล้านยูโร ขณะที่รัฐบาลกลางสมทบให้อีกกว่า 30 ล้านยูโร สร้างสรรค์อาคารห้องสมุดตั้งอยู่ ณ จุดตรงกันข้ามกับรัฐสภาแห่งชาติ เพื่อสะท้อนคุณค่าเรื่องความเท่าเทียมกัน
“ฉันคิดว่าไม่มีสิ่งใดเหมาะสมที่จะยืนอยู่ด้านหน้าของสนามประชาธิปไตยได้เฉกเช่นห้องสมุดประชาชน เมื่อผู้คนยืนอยู่บนระเบียงของห้องสมุด เขาจะสามารถมองเห็นรัฐสภาอยู่ในระดับเดียวกับพวกเขา” ราซมียะกล่าว
นอกจากนี้ ห้องสมุดยังเป็นสัญลักษณ์ของการเรียนรู้และการศึกษา ซึ่งเป็นปัจจัยพื้นฐานที่สำคัญในการพัฒนาฟินแลนด์จนประสบความสำเร็จ สังคมฟินแลนด์มองว่าห้องสมุดคือรูปธรรมที่ชัดเจนของการศึกษา ความเท่าเทียม และการเป็นพลเมืองที่มีคุณภาพ “มีความเชื่ออย่างแรงกล้าในเรื่องการศึกษาเพื่อคนทุกคน ห้องสมุดช่วยเติมเต็มเรื่องสำนึกในการเป็นพลเมืองตื่นรู้ (active citizenship) ซึ่งทุกคนตระหนักถึงการมีส่วนร่วมในประเด็นสาธารณะ” ฮันนา แฮริส (Hanna Haris) ผู้อำนวยการอาร์คอินโฟฟินแลนด์ (Archinfo Finland) กล่าว
ห้องสมุดโอดิจึงก้าวไปไกลกว่าภาพลักษณ์ห้องสมุดแบบเดิมๆ ที่ถูกมองว่าเป็นพื้นที่เงียบและน่าเบื่อหน่ายสำหรับผู้บริโภคที่เฉื่อยชา แต่ได้รับการออกแบบเพื่อให้ประชาชนและผู้เยี่ยมชมมีพื้นที่อิสระสำหรับทำกิจกรรมที่พวกเขาต้องการ เสมือนเป็น ‘จตุรัสเมืองในร่ม’ (indoor town square) และเป็นอาคารหลักของชุมชนที่จุดประกายความรู้สึกกระตือรือร้น มีส่วนร่วมและเป็นเจ้าของ
ทุกความเป็นไปได้ รวมไว้ในห้องสมุด
เหตุใดชาวฟินแลนด์จึงหลงใหลห้องสมุด?
อาจมาจากข้อเท็จจริงที่ว่าห้องสมุดที่นี่ไม่ได้ถูกออกแบบไว้เพื่อเป็นวิหารแห่งการรู้หนังสือ แต่เป็นพื้นที่มีสีสัน เหมาะสำหรับครุ่นคิด และสร้างการมีส่วนร่วมกับผู้ใช้บริการและชุมชนเมือง
ห้องสมุดน้อยใหญ่ในฟินแลนด์ขยายขอบข่ายการให้บริการครอบคลุมการยืมสิ่งพิมพ์อิเล็กทรอนิกส์ อุปกรณ์กีฬา เครื่องใช้ไฟฟ้า และสิ่งของที่ใช้ในโอกาสอื่นๆ เช่น ห้องสมุดเมืองวันตา (Vantaa City Library) มีคาราโอเกะไว้ให้บริการ ห้องสมุดในเมานูลาเฮาส์ (Maunula House) ชานเมืองทางตอนเหนือของเฮลซิงกิ มีทางเดินเชื่อมไปยังซูเปอร์มาร์เก็ต ในอาคารเดียวกันยังมีศูนย์การศึกษาผู้ใหญ่และศูนย์เยาวชน
ห้องสมุดโอดิ นอกจากให้บริการด้านห้องสมุดแล้ว ยังมีคาเฟ่ ร้านอาหาร ระเบียงสำหรับการพบปะ สตูดิโอบันทึกสื่อโสตทัศน์ เมกเกอร์สเปซ พื้นที่จัดเวิร์คช็อป มีอุปกรณ์อย่างเช่น จักรเย็บผ้า เครื่องพิมพ์สามมิติ เครื่องสแกน เครื่องตัดเลเซอร์ และพื้นที่สำหรับงานเชื่อมโลหะด้วยเครื่องบัดกรี นอกจากนั้นยังสำรองพื้นที่สำหรับจัดเป็นตลาดนัดและเปิดให้ผู้ประกอบการทั้งหน้าเก่าและใหม่ได้มีโอกาสพบปะกับคู่ค้าหรือลูกค้า และมีเคาน์เตอร์กลางเป็นศูนย์รวมข้อมูลกิจการของบริษัทร้านค้าต่างๆ ไว้ให้สืบค้น
ส่วนในพื้นที่ห่างไกล ห้องสมุดมีรถบัสเคลื่อนที่ออกให้บริการเพื่อลดช่องว่างในการเข้าถึงหนังสือและการเรียนรู้ รถบัสห้องสมุด Välkky ของห้องสมุดเมืองเอสโป (Espoo City Library) ออกเดินทางแต่เช้าไปยังโรงเรียนหรือศูนย์เด็กเล็กในฐานะห้องสมุดที่แสนทันสมัย ช่วงบ่ายอาจปรับเปลี่ยนการบริการให้หลากหลายขึ้นสำหรับทั้งกลุ่มเด็กและผู้ใหญ่ เช่น รถบัสนักเขียน โรงภาพยนตร์เคลื่อนที่ จัดเวิร์คช็อปสื่อผสม เป็นที่พบปะสำหรับชมรมนักอ่าน และกลุ่มผู้พิการ การให้บริการนี้เป็นการผนวกรวมการอ่านและการเรียนรู้ให้เป็นเรื่องเดียวกัน และช่วยต่อยอดกิจกรรมในชั้นเรียนให้ขยายไปสู่การเรียนรู้ตลอดชีวิต
สวรรค์ของนักอ่าน
เป็นเวลากว่าหนึ่งทศวรรษที่ห้องสมุดทั่วโลกเผชิญกับความเปลี่ยนแปลงในโลกดิจิทัลที่รุกคืบเข้ามาแทนที่จนมีผลต่อพฤติกรรมของผู้ใช้งานห้องสมุด ไม่ว่าจะเป็นอินเทอร์เน็ต WiFi อีบุ๊ค หรือแม้กระทั่งเว็บไซต์แอมะซอน ห้องสมุดของฟินแลนด์ก็พยายามต่อสู้เพื่อความอยู่รอดด้วยการกำหนดบทบาทใหม่ให้ชัดเจนขึ้น เมื่อบริบทโลกเปลี่ยนไป อาทิ ความพยายามตอบสนองพฤติกรรมการแสวงหาความรู้ของคนรุ่นใหม่ ซึ่งต้องการพื้นที่สำหรับการพบปะ ทำงาน และพัฒนาทักษะดิจิทัล
ห้องสมุดฮาคูนิลา (Hakunila Library) สาขาหนึ่งของห้องสมุดเมืองวันตา จัดทำแบบสอบถามให้ผู้ใช้บริการแสดงความคิดเห็นเกี่ยวกับการปรับปรุงห้องสมุดและการพัฒนาการให้บริการ พบหลายประเด็นที่น่าสนใจเช่น ผู้ใช้อยากให้ห้องสมุดเป็นศูนย์บริการสารสนเทศ เป็นศูนย์กลางทางด้านวัฒนธรรมท้องถิ่น และเป็นพื้นที่พบปะแลกเปลี่ยนพูดคุยที่เป็นกันเอง ในกลุ่มวัยรุ่นแสดงออกชัดเจนว่าต้องการพื้นที่ที่เป็นส่วนตัวแยกออกจากกลุ่มเด็ก อยากแสดงออกแบบที่มีลักษณะเฉพาะตัว เช่น การขีดเขียนวาดภาพบนผนังหรือกราฟฟิตี้ (graffiti) การเล่นเกมคอนโซล ส่วนกลุ่มผู้ใหญ่ต้องการที่นั่งแบบผ่อนคลาย เงียบและมีมุมเฉพาะ นอกจากนั้นยังสะท้อนว่าการจัดหมวดหนังสือด้วยระบบเลขหมู่ดิวอี้ทำให้หาหนังสือยาก
ข้อมูลดังกล่าวนำไปสู่การปรับโฉมห้องสมุดใหม่ตามแนวคิด Green Interior Design โดยใช้เงินน้อยที่สุด สิ้นเปลืองทรัพยากรน้อยที่สุด และผู้ใช้พึงพอใจมากที่สุด สิ่งหนึ่งที่แสดงให้เห็นถึงการออกแบบอย่างเรียบง่ายแต่ใช้งานได้จริงก็คือ การติดล้อที่ฐานชั้นหนังสือเพื่อให้เข็นเลื่อนไปมาได้ ห้องสมุดจึงสามารถจัดกิจกรรมเต้นรำ โดยการเคลื่อนชั้นหนังสือทั้งหมดไปวางชิดผนังห้อง แล้วเชิญชวนผู้คนให้มาร่วมงานเต้นรำตามสไตล์ดนตรีฟินนิชโบราณ นอกจากนี้ยังมีการฉายภาพยนตร์และจัดแสดงนิทรรศการผลงานศิลปะเป็นระยะ
ห้องสมุดฟินแลนด์ไม่เพียงเป็นสวรรค์ของนักอ่านในประเทศเท่านั้น แต่ยังกลายเป็นหมุดหมายสำคัญของนักท่องเที่ยวจากทั่วโลก ซึ่งมองหาพื้นที่พักผ่อนหย่อนใจไปพร้อมกับเปิดรับประสบการณ์เรียนรู้ที่แปลกใหม่และสร้างสรรค์ ห้องสมุดโอดิมีผู้เข้ามาเยี่ยมชมแตะหลัก 1 ล้านคนเมื่อเดือนมีนาคม 2019 หลังจากเปิดให้บริการเพียงไม่ถึง 4 เดือน ในจำนวนนี้เป็นนักท่องเที่ยวที่เดินทางมาจากประเทศในยุโรป รองลงมาคือจีน ญี่ปุ่น และสหรัฐอเมริกา
ที่มา
“ฟินแลนด์ แดนดินถิ่นพำนักของคนรักห้องสมุด”[Online] แปลจาก “The borrowers: why Finland’s cities are havens for library lovers” [Online]
“Välkky ห้องสมุดเคลื่อนที่ขวัญใจมหาชน”[Online] แปลจาก Multimedia, Creativity and New Ways of Learning – Välkky, The New Mobile Library in Espoo, Finland. [Online]
“แค่ติดล้อให้ชั้นวาง ก็ได้พื้นที่ว่างเพื่อเรียนรู้”[Online] แปลจาก Involving Customers in Redesigning and Marketing the Library. [Online]
“เมื่อห้องสมุดเป็นจุดหมายการท่องเที่ยว” [Online] แปลจาก “Where Libraries are the Tourist Attractions” [Online]
Cover Photo: Mika Huisman
หมายเหตุ: ปรับปรุงจากบทความ 2 ชิ้น ได้แก่ “ฟินแลนด์ แดนดินถิ่นพำนักของคนรักห้องสมุด” เผยแพร่ครั้งแรก สิงหาคม 2561 และ “ห้องสมุดสุดฟินที่ฟินแลนด์ ดินแดนแห่งนักอ่าน” เผยแพร่ครั้งแรก กุมภาพันธ์ 2563
