ศาสตราจารย์พิเศษ คุณหญิงแม้นมาส ชวลิต อดีตนายกสมาคมห้องสมุดแห่งประเทศไทย 15 สมัย เป็นบุคคลสำคัญที่มีบทบาทในการวางรากฐานเพื่อการพัฒนาห้องสมุดในประเทศไทยอย่างแท้จริง ไม่เพียงแต่อุทิศตนให้กับวิชาชีพบรรณารักษศาสตร์เท่านั้น แต่ท่านยังเป็นผู้วางแนวคิดและระบบการจัดการห้องสมุดสมัยใหม่ให้ประเทศไทยในยุคที่ห้องสมุดยังเป็นเพียงสถานที่เก็บหนังสือ ท่ามกลางข้อจำกัดด้านทรัพยากรและความเข้าใจของสังคมต่อบทบาทของห้องสมุด คุณหญิงกลับมองเห็นโอกาสในการเปลี่ยนแปลง และใช้ชีวิตทั้งชีวิตในการพิสูจน์ว่า ห้องสมุดคือหัวใจของการเรียนรู้ที่เท่าเทียมและทั่วถึง เป็นรากฐานสำคัญของการศึกษาตลอดชีวิต และเป็นแหล่งบ่มเพาะพลเมืองที่เข้มแข็งของประเทศได้อย่างแท้จริง
หลังสำเร็จการศึกษาจากคณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย คุณหญิงแม้นมาสได้รับทุนการศึกษาระดับปริญญาโทด้านบรรณารักษศาสตร์ ณ มหาวิทยาลัยมิชิแกน สหรัฐอเมริกา โดยท่านเป็นคนไทยคนแรกและคนเดียวในเวลานั้นที่ศึกษาต่อในสาขานี้ จึงเรียกได้ว่าท่านเป็นผู้บุกเบิกคนสำคัญในการนำองค์ความรู้ด้านบรรณารักษศาสตร์ตามมาตรฐานสากล มาประยุกต์ใช้กับระบบห้องสมุดในประเทศไทยอย่างลุ่มลึกและมีวิสัยทัศน์
นับตั้งแต่เริ่มรับราชการในสังกัดกระทรวงศึกษาธิการเมื่อปี 2492 คุณหญิงแม้นมาส ชวลิต ได้อุทิศตนให้กับงานด้านการศึกษา โดยเฉพาะการก่อตั้ง ปรับปรุง และพัฒนาห้องสมุดทั่วประเทศ ทั้งด้านโครงสร้าง ระบบบริการ และเนื้อหาภายใน ท่านวางรากฐานให้ห้องสมุดมีระบบการบริหารจัดการที่มีประสิทธิภาพ มีแนวทางในการจัดหมวดหมู่หนังสือที่ชัดเจน เป็นผู้ริเริ่มการจัดอบรมบรรณารักษ์อย่างเป็นระบบ รวมถึงจัดทำคู่มือปฏิบัติงานสำหรับเจ้าหน้าที่ห้องสมุด ที่ยังคงใช้เป็นแนวทางสำคัญมาจนถึงปัจจุบัน นอกจากนั้น ท่านยังช่วยออกแบบผังอาคารห้องสมุดให้เหมาะสมกับข้อจำกัดของแต่ละพื้นที่ โดยคำนึงถึงประโยชน์สูงสุดของผู้ใช้งานเสมอ
หนึ่งในผลงานสำคัญของท่าน คือการขับเคลื่อนให้เกิดเครือข่ายห้องสมุดประชาชนทั่วประเทศ ท่านมองเห็นศักยภาพของห้องสมุดในฐานะแหล่งเรียนรู้ที่มีชีวิต โดยออกแบบระบบการจัดการห้องสมุดที่เหมาะสมกับบริบทของแต่ละท้องถิ่น ให้สะท้อนความหลากหลายทางวัฒนธรรม ภาษา และความต้องการของชุมชนในพื้นที่จริง ห้องสมุดประชาชนที่ท่านวางรากฐานจึงไม่ใช่เพียงสถานที่เก็บหนังสือ แต่กลายเป็นศูนย์กลางการเรียนรู้ที่คนในชุมชนสามารถเข้าถึงได้อย่างแท้จริง
คุณหญิงแม้นมาส ให้ความสำคัญกับการอนุรักษ์และส่งเสริมทรัพยากรสารสนเทศท้องถิ่น ท่านเป็นผู้ผลักดันให้ห้องสมุดทั่วประเทศจัดเก็บเอกสารสำคัญ ภาพถ่ายเก่า และข้อมูลทางประวัติศาสตร์ของชุมชนในแต่ละพื้นที่ เพื่อให้คนในท้องถิ่นได้รู้จักรากเหง้าและอัตลักษณ์ของตนเอง ความรู้จึงไม่ได้จำกัดอยู่ในตำราที่จัดพิมพ์จากส่วนกลาง แต่กระจายออกไปสู่แหล่งความรู้ที่หยั่งรากอยู่กับผู้คนจริงๆ ในชุมชน
ตัวอย่างที่เห็นได้ชัด คือห้องสมุดประชาชนจังหวัดแพร่ ซึ่งได้นำแนวคิดของท่านไปประยุกต์ โดยจัดรวบรวมเรื่องเล่า ตำนานท้องถิ่น เอกสารเก่า และประวัติชุมชนในรูปแบบนิทรรศการหมุนเวียนให้เด็กและเยาวชนได้เรียนรู้รากเหง้าของตนเองผ่านภาพถ่าย เสื้อผ้าพื้นเมือง และประเพณีของแต่ละอำเภอ
ท่านเชื่อว่าการเรียนรู้ที่แท้จริงต้องมีความหมายต่อชีวิต ต้องตั้งอยู่บนพื้นฐานของสิ่งที่ผู้เรียนสัมผัสได้จริง เข้าใจได้จริง และรู้สึกผูกพันด้วยจริงๆ และสิ่งเหล่านั้นมักจะเริ่มต้นจากเรื่องใกล้ตัวที่สุด อย่างเรื่องราวของชุมชน ทรัพยากรสารสนเทศเหล่านี้จึงมิใช่เพียงแหล่งข้อมูลที่ควรเก็บรักษา แต่ยังเป็นเครื่องมือในการปลุกพลังความภาคภูมิใจในท้องถิ่น และเป็นสะพานเชื่อมโยงอดีต ปัจจุบัน และอนาคตให้แก่ผู้เรียนในทุกช่วงวัยอย่างลึกซึ้งและทรงพลัง
และเมื่อโลกเข้าสู่ยุคดิจิทัล คุณหญิงแม้นมาสก็ไม่ละเลยการพัฒนาห้องสมุดให้ก้าวทันเทคโนโลยี ท่านวางรากฐานระบบห้องสมุดอัตโนมัติ และเชื่อมโยงฐานข้อมูลระหว่างห้องสมุดทั่วประเทศ พร้อมผลักดันให้มีการจัดทำบรรณานุกรมแห่งชาติด้วยระบบคอมพิวเตอร์ ซึ่งถือเป็นหมุดหมายสำคัญของวงการบรรณารักษศาสตร์ไทย ท่านยังวางแนวทางการเตรียมบรรณารักษ์ให้พร้อมต่อการเปลี่ยนแปลงของโลกยุคใหม่ เพื่อให้สามารถให้บริการสารสนเทศแก่สังคมได้อย่างมีประสิทธิภาพและยั่งยืน
นอกจากบทบาทระดับประเทศ คุณหญิงแม้นมาสยังมีบทบาทในระดับภูมิภาคในฐานะผู้ก่อตั้งสภาบรรณารักษ์แห่งเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ หรือ CONSAL ในปี 2513 โดยท่านเป็นผู้ผลักดันแนวคิดและระดมความร่วมมือจากประเทศเพื่อนบ้าน เพื่อยกระดับวิชาชีพบรรณารักษ์ในภูมิภาคให้ทัดเทียมกับมาตรฐานสากล ท่านเป็นผู้ริเริ่มการจัดประชุมวิชาการระหว่างประเทศด้านห้องสมุดขึ้นเป็นครั้งแรกในภูมิภาคนี้ ซึ่งช่วยสร้างเครือข่ายวิชาการและแลกเปลี่ยนองค์ความรู้ในระดับนานาชาติ และเป็นเวทีให้บรรณารักษ์ไทยได้แสดงศักยภาพในระดับโลก
ด้วยความเชื่อมั่นว่าการอ่านคือพื้นฐานของการเรียนรู้ตลอดชีวิต คุณหญิงแม้นมาสได้ผลักดันแนวคิดการสร้างวัฒนธรรมการอ่านในสังคมไทยมาอย่างต่อเนื่อง ท่านมองว่าห้องสมุดไม่ควรเป็นเพียงสถานที่เก็บหนังสือ แต่ควรเป็นพื้นที่แห่งแรงบันดาลใจที่เปิดกว้างสำหรับทุกคน ไม่ว่าจะเป็นเด็ก เยาวชน ผู้ใหญ่ หรือผู้สูงวัย ห้องสมุดควรเป็นพื้นที่ที่ทุกคนสามารถใช้ค้นหาความรู้ สนทนา แลกเปลี่ยน และเติบโตทางปัญญาได้โดยไม่จำกัดเพศ วัย หรือฐานะ
ด้วยวิสัยทัศน์อันกว้างไกล ท่านจึงผลักดันให้ห้องสมุดหลายแห่งทั่วประเทศปรับบทบาท จากศูนย์รวมข้อมูลมาเป็นศูนย์กลางการเรียนรู้ของชุมชน โดยเปิดพื้นที่ให้มีกิจกรรมสร้างสรรค์ เช่น นิทรรศการส่งเสริมการอ่าน การเสวนาวิชาการ เวิร์กชอป และกิจกรรมสำหรับเด็กและเยาวชน ท่านเชื่อว่าการปลูกฝังนิสัยรักการอ่านต้องเริ่มตั้งแต่วัยเยาว์ และต้องอาศัยความร่วมมือจากครอบครัว โรงเรียน และภาครัฐร่วมกัน
นอกจากการทำงานร่วมกับภาครัฐในการขับเคลื่อนการพัฒนาห้องสมุดและการส่งเสริมการอ่าน คุณหญิงแม้นมาสยังมีบทบาทสำคัญในการเชื่อมโยงกับภาคเอกชนผ่านสมาพันธ์องค์กรเพื่อการพัฒนาหนังสือและการอ่าน โดยดำรงตำแหน่งประธานสมาพันธ์ฯ ในช่วงเวลาสำคัญ สมาพันธ์แห่งนี้เป็นศูนย์รวมความร่วมมือจากสำนักพิมพ์และองค์กรที่มีอุดมการณ์ร่วมในการส่งเสริมการอ่าน ทำงานควบคู่กับคณะกรรมการพัฒนาหนังสือแห่งชาติ เพื่อพัฒนาหนังสือที่มีคุณภาพสำหรับเด็กและเยาวชน อบรมบุคลากรด้านหนังสือ และริเริ่มงานมหกรรมหนังสือระดับชาติ ซึ่งจัดขึ้นเป็นประจำทุกเดือนตุลาคม โดยมีเป้าหมายเพื่อเปิดโอกาสให้ประชาชนเข้าถึงหนังสือดีมีคุณภาพในราคาที่จับต้องได้
ด้วยผลงานที่ได้รับการยอมรับจากนานาชาติ คุณหญิงแม้นมาสได้รับเชิญให้เป็นผู้แทนประเทศไทยเข้าร่วมประชุมวิชาการและสัมมนาระดับนานาชาติด้านห้องสมุดและสารสนเทศศาสตร์อย่างต่อเนื่อง ชื่อของท่านจึงเป็นที่รู้จักและยกย่องในแวดวงบรรณารักษศาสตร์โลก และถือเป็นความภาคภูมิใจของประเทศไทย โดยเฉพาะอย่างยิ่งสำหรับผู้ที่ทำงานในแวดวงการศึกษาและห้องสมุด ต่างกล่าวถึงคุณหญิงแม้นมาสด้วยความเคารพและชื่นชมเสมอ
Photo: เว็บไซต์หอสมุดแห่งชาติ
ดร.ถนอมวงศ์ สุกโชติรัตน์ ล้ำยอดมรรคผล ซึ่งเคยดำรงตำแหน่งรองประธานสมาพันธ์องค์กรเพื่อการพัฒนาหนังสือและการอ่าน ทำงานเคียงข้างคุณหญิงแม้นมาสมาเป็นเวลานาน ยังคงประทับใจในความมุ่งมั่นของท่าน และกล่าวไว้อย่างชัดเจนว่า แม้จะเกษียณอายุราชการตั้งแต่ปี พ.ศ. 2525 แต่คุณหญิงแม้นมาสยังคงอุทิศชีวิตและทุ่มเทให้กับงานห้องสมุดและบรรณารักษศาสตร์อย่างไม่หยุดยั้ง ส่งผลให้เกิดการพัฒนาห้องสมุดไทยอย่างเป็นระบบและยั่งยืน และเป็นแรงบันดาลใจสำคัญให้แก่นักการศึกษารุ่นต่อมาเป็นจำนวนมาก
ด้วยจิตวิญญาณแห่งการอุทิศตน และความเชื่อมั่นในพลังของการอ่าน ศาสตราจารย์พิเศษ คุณหญิงแม้นมาส ชวลิต ได้รับรางวัล TK Park Awards บุคคลเกียรติยศผู้อุทิศตนเพื่อส่งเสริมการอ่านและการเรียนรู้ (Lifetime Achievement Award) จากสถาบันอุทยานการเรียนรู้ (TK Park) ซึ่งรางวัลนี้เป็นกิจกรรมเนื่องในวาระครบรอบ 20 ปี ทีเคพาร์ค เพื่อประกาศเกียรติคุณ ยกย่องผลงาน เชิดชูการทำงานที่ทรงคุณค่าและโดดเด่นของบุคคล องค์กรหรือหน่วยงาน ที่ทำงานส่งเสริมการอ่านการเรียนรู้ ตลอดจนห้องสมุดประชาชนหรือพื้นที่การเรียนรู้สร้างสรรค์ที่มีแนวปฏิบัติอันเป็นเลิศ และเป็นต้นแบบให้กับแหล่งเรียนรู้อื่นๆ ทั่วประเทศ
ที่มา
บทความ “ทีฆายุวัฒนมงคล 100 ปี ศาสตราจารย์พิเศษ คุณหญิงแม้นมาส ชวลิต” จาก nlt.go.th (Online)
บทความ “รางวัลศาสตราจารย์ คุณหญิงแม้นมาส ชวลิต” แก่ผู้ทำความดีพัฒนาห้องสมุด จากacnews.net (Online)
บทความ “ประวัติความเป็นมามูลนิธิทวีปัญญา” จาก tla.or.th (Online)
บทความ “ทำเนียบนักประพันธ์ในประเทศ | ศ. คุณหญิงแม้นมาส ชวลิต” จาก praphansarn.com (Online)
บทความ “ทีฆายุวัฒนมงคล 100 ปี ศาสตราจารย์พิเศษ คุณหญิงแม้นมาส ชวลิต” จาก ntl.go.th (Online)
บทความ “9 ทศวรรษ ศาสตราจารย์พิเศษ คุณหญิงแม้นมาส ชวลิต” (Online)
